Tradicionalna slovačka nošnja (kliknite na sliku da je uvećate)

U Državnoj zajednici Srbija i Crna Gora žive pripadnici velikog broja nacionalnih manjina. Najbrojnije nacionalne manjine su Albanci, Mađari i Bošnjaci. Prema popisu stanovništva od 1991. godine (Srbija je 2002. godine sprovela popis stanovništva, dok je u Crnoj Gori popis u toku), na području Srbije i Crne Gore 33,7 odsto stanovništva činili su pripadnici nacionalnih manjina, dok su više od 4/5 manjinske populacije činili pripadnici albanske, mađarske i bošnjačke nacionalne manjine.

Prema popisu stanovništva iz 2002. godine u Srbiji, bez Kosova i Metohije, živi 1.135.393 pripadnika nacionalnih manjina. Najveći broj nacionalnih manjina živi u Autonomnoj pokrajini Vojvodini - Mađari (290.207), Hrvati (56.645), Slovaci (56.637), Rumuni (30.419), Romi (29.057), Bunjevaci (19.766), Rusini (15.626), Makedonci (11.785), Ukrajinci (4.635), Nemci (3.154), Česi (1.648) i drugi. U centralnoj Srbiji živi 59.952 pripadnika albanske nacionalne manjine, 135.670 Bošnjaka, 18.839 Bugara, 39.953 Vlaha, 3.975 Goranaca, 14.062 Makedonaca, 15.869 Muslimana, 79.136 Roma, 14.569 Hrvata i drugih.

U južnoj srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija živi najviše pripadnika albanske nacionalne manjine. S obzirom na to da je poslednji popis stanovništva u kome su učestvovali pripadnici albanske nacionalne manjine na Kosovu i Metohiji obavljen 1981. godine (pripadnici albanske nacionalne manjine bojkotovali su popis 1991. godine, pa su podaci za tu godinu dobijeni procenom) i da su oružani sukobi, iseljavanje velikog broja Srba i pripadnika drugih manjina i dolazak više desetina hiljada Albanaca iz Albanije nesumnjivo promenili etničku sliku Kosova i Metohije, ne može se sa sigurnošću utvrditi koliko pripadnika albanske nacionalne manjine, koji su državljani Srbije i Crne Gore, naseljava tu pokrajinu.

Pravni položaj nacionalnih manjina

Poveljom o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama Srbije i Crne Gore i ustavima država članica garantovani su ravnopravnost i jednakost građana bez obzira na nacionalnu pripadnost, religiju ili jezik, kao i ustavna sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti, odnosno uzdržavanja od takvog činjenja.

Ova povelja propisuje zabranu diskriminacije pripadnika nacionalnih manjina, nasilne asimilacije, izazivanja rasne, nacionalne i verske mržnje. Takođe, ovim dokumentom omogućena su posebna prava na očuvanje posebnosti, udruživanje, saradnju sa sunarodnicima u drugim državama, a države članice u obavezi su da unapređuju punu i efektivnu ravnopravnost i podstiču duh tolerancije.

Za pravni položaj nacionalnih manjina u državnoj zajednici od najveće važnosti su odredbe Povelje o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama i odredbe Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kojima se garantuju ne samo individualna, već i kolektivna prava nacionalnih manjina.

Prema odredbama ovih dokumenata, kolektivna prava podrazumevaju da pripadnici nacionalnih manjina učestvuju u procesu odlučivanja, ili odlučuju o pitanjima koja su vezana za njihovu kulturu, obrazovanje, informisanje i upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. Radi ostvarivanja prava na samoupravu u oblasti kulture, obrazovanja, informisanja i službene upotrebe jezika i pisma, pripadnici nacionalnih manjina mogu da izaberu nacionalne savete u skladu sa zakonom.

Koristeći to pravo, pripadnici deset nacionalnih manjina konstituisali su svoje nacionalne savete (Bunjevci, Bugari, Bošnjaci, Mađari, Romi, Rumuni, Rusini, Slovaci, Ukrajinci i Hrvati) i njihovi nacionalni saveti uključeni su u proces saradnje sa nadležnim državnim organima.

Većina oblasti društvenog života u kojima su garantovana individualna i kolektivna prava pripadnika nacionalnih manjina u pravnom poretku državne zajednice spada u nadležnost država članica, dok je saveznim Zakonom o zaštiti prava i sloboda, osim izbora nacionalnih saveta, uređen način ostvarivanja službene upotrebe jezika i pisma (obavezna u jedinicama lokalne samouprave gde pripadnici manjina čine najmanje 15 odsto stanovništva) i izbora nacionalnih simbola i znamenja. Polazeći od izložene raspodele nadležnosti, Republika Srbija je nizom svojih zakona uredila način ostvarivanja ustavno garantovanih prava i sloboda.

Prema članu 60 Krivičnog zakona Republike Srbije, predviđena je kazna zatvora od tri meseca do pet godina za one koji na osnovu razlike u nacionalnosti, rasi, veroispovesti, političkom ili drugom ubeđenju, etničkoj pripadnosti, polu, jeziku, obrazovanju ili društvenom položaju uskrate ili ograniče prava građana utvrđena ustavom, zakonom ili drugim propisom ili opštim aktom ili ratifikovanim međunarodnim ugovorom, ili ko na osnovu ove razlike daje građanima povlastice ili pogodnosti. Kazna zatvora do jedne godine propisana je članom 61 Krivičnog zakona za one koji suprotno propisima o ravnopravnoj upotrebi jezika ili pisama naroda i narodnosti Jugoslavije uskrate ili ograniče građaninu da pri ostvarivanju svojih prava upotrebi jezik, odnosno pismo, kojim se služi. Članom 100 predviđena je kazna zatvora do tri godine, za one koji javno izlože poruzi narode ili narodnosti Jugoslavije ili etničke grupe koje žive u njoj.

Prema Zakonu o državnim praznicima u Republici Srbiji, zaposleni imaju pravo da ne rade u dane sledećih verskih praznika: pravoslavci - na prvi dan krsne slave, katolici i pripadnici drugih hrišćanskih verskih zajednica - na prvi dan Božića i u dane uskršnjih praznika počev od Velikog petka zaključno sa drugim danom Uskrsa, prema njihovom kalendaru, pripadnici Islamske zajednice - na prvi dan Ramazanskog bajrama i prvi dan Kurbanskog bajrama i pripadnici Jevrejske zajednice - na prvi dan Jom Kipura.

Prema Zakonu o izboru narodnih poslanika u opštinama gde su u službenoj upotrebi jezici nacionalnih manjina glasački listići štampaju se i na tim jezicima, kao i zapisnik o radu biračkog odbora.

Zakonom o lokalnoj samoupravi opštine su odgovorne da se, preko svojih organa, u skladu sa Ustavom i zakonom, staraju o zaštiti i ostvarivanju ličnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina i etničkih grupa, kao i da utvrđuju jezike i pisma nacionalnih manjina koji su u službenoj upotrebi na teritoriji opštine. Prema ovom zakonu, u nacionalno mešovitim opštinama osniva se savet za međunacionalne odnose koji čine predstavnici svih nacionalnih i etničkih zajednica.

Zakonom o ličnoj karti Republike Srbije utvrđeno je da se obrasci za lične karte štampaju na srpskom jeziku i na drugim jezicima naroda i narodnosti kojima je ustavom obezbeđena ravnopravnost upotrebe jezika. Podaci u ličnoj karti ispisuju se na jezicima naroda i narodnosti u skladu sa članom 20 ovog zakona.

Obrazovanje na jezicima nacionalnih manjina uređeno je zakonima Republike Srbije o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, društvenoj brizi o deci, osnovnoj, srednjoj, višoj školi i univerzitetu.

Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja propisano je da su "građani Republike Srbije jednaki u ostvarivanju prava na obrazovanje i vaspitanje, bez obzira na pol, rasu, nacionalnu, versku i jezičku pripadnost, uzrast, fizičku i psihičku konstituciju, socijalno i kulturno poreklo, imovno stanje, političko opredeljenje ili drugo lično svojstvo". Prema članu 46 ovog zakona, u obrazovnim ustanovama zabranjene su aktivnosti kojima se ugrožavaju, omalovažavaju ili diskriminišu grupe i pojedinci po osnovu rasne, nacionalne, jezičke, verske ili polne pripadnosti, fizičke ili psihičke konstitucije, uzrasta, socijalnog i kulturnog porekla, imovnog stanja, odnosno političkog opredeljenja, kao i podsticanje takvih aktivnosti. Osim u ovom zakonu, ove odredbe nalaze se i u dopunjenim i izmenjenim verzijama Zakona o osnovnoj školi i Zakona o srednjoj školi.

Za pripadnike nacionalne manjine, prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, obrazovno-vaspitni rad ostvaruje se na maternjem jeziku, a "izuzetno on se može ostvarivati i na srpskom jeziku". Kada se obrazovno-vaspitni rad ostvaruje na jeziku nacionalne manjine, koriste se udžbenici i nastavna sredstva u skladu sa posebnim zakonom. Pripadnici nacionalne manjine u obrazovno-vaspitnom radu mogu da koriste udžbenike iz matične države, na osnovu odobrenja ministra.

Zakonom o osnovnoj školi Republike Srbije predviđeno je, u članu 5, pravo pripadnika nacionalnih manjina da nastavni plan i program ostvaruju na maternjem jeziku ili dvojezično ukoliko se za upis u prvi razred prijavi najmanje 15 učenika, a ovaj broj može biti i manji ukoliko se pribavi saglasnost ministra prosvete. Istim članom Zakona utvrđeno je da ukoliko se nastavni plan i program realizuju na srpskom jeziku učenici, pripadnici nacionalnih manjina slušaju predmet Maternji jezik sa elementima nacionalne kulture. Zakonom o srednjoj školi predviđeni su vidovi obrazovanja koji su sadržani u Zakonu o osnovnoj školi. Član 27 Zakona o srednjoj školi propisuje da je nastava jezika sa elementima nacionalne kulture fakultativni oblik obrazovno-vaspitnog rada.

Članom 64 Zakona o društvenoj brizi o deci predviđeno je da se predškolsko vaspitanje i obrazovanje u Republici Srbiji može ostvarivati i na jezicima nacionalnih manjina, a da načine i uslove ostvarivanja osnova programa vaspitno-obrazovnog rada na jezicima manjina propisuje ministar nadležan za poslove prosvete.

Prema zakonima o višoj školi i o univerzitetu, nastava se može izvoditi i na jeziku nacionalne manjine i na nekom od svetskih jezika, po prethodno pribavljenoj saglasnosti Vlade Republike Srbije. Kada se nastava ostvaruje na jeziku nacionalne manjine matična knjiga studenata i evidencija o izdatim diplomama vodi se na srpskom jeziku na ćiriličnom pismu i na jeziku i pismu nacionalne manjine.

Zakon o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima Republike Srbije utvrđuje da se udžbenici štampaju i na jezicima nacionalnih manjina. Takođe republičkim Zakonom o delatnostima od opšteg interesa u oblasti kulture utvrđeno je da su "opšti interesi u oblasti kulture programi iz oblasti kulture drugih naroda i narodnosti i staranje o zaštiti njihove kulturne baštine".